Çocuklara hitap eden her türlü içeriğin bulunduğu Can Kardeş, Doğan Kardeş ve Milliyet Çocuk gibi dergilerde mizahî unsurlar elbette çizgi roman ile sınırlı kalmamıştır.

Mizah olgusuyla başarılı bir şekilde harmanlanabilen sanatların başında, “dokuzuncu sanat” olarak nitelendirilen çizgi roman sanatı gelir. Haddizatında çizgi romanların doğumunun altında mizah üretmek yatmaktadır. İlk çıktığı yıllarda tamamen eğlendirme ve güldürme amaçlı yayınlar olarak düşünülen çizgi roman sanatını bu nedenle, doğduğu kültürün dili olan İngilizcede “komik” kavramından türetilerek “comics” olarak adlandırılmıştır. Daha sonra mizah dışındaki öğelerin de devreye girmesiyle bambaşka bir mahiyet kazanan bu türün ismi değişmemiştir. Çizgi roman sanatı, ülkemize giriş yaptığı zaman pek çok konuyu içerdiği için komiklik başat bir unsur olmaktan çıkmıştı. Bundan ötürü comics’i karşılamak yerine başka bir isim düşünülmüş, “resimli roman” ve “çizgi roman” karşılıkları bulunmuştur. Tamlamanın “resimli” ve “çizgi” kısımları her ne kadar anlamlandırılabilse de olay örgüsüne “hikâye” veya “öykü” yerine “roman” karşılığının uygun görülmesi, muhtemelen anlatılan hadiselerin kimileyin bir hayli uzun olmasından kaynaklanmıştır. Sıfat tamlaması olduğu hâlde takısız ad tamlaması gibi ‘çizgi’ biçiminde yalın olarak kullanılan sözcük - belki de “resim” sözcüğünün başka bir sanat dalını çağrıştırmasından dolayı - daha yaygın ve kalıcı olmuş, resimli roman yavaş yavaş kullanımdan düşmüştür. “Roman” karşılığının aslında isabetli olduğu, yıllar sonra zuhur eden, senaryo kısmı çizime göre daha ağır basan çizgi romanlar tesmiye edilirken anlaşılmıştır. Zira aynı literatür bunlar için “graphic novel” yani “grafik roman” terimini uygun görmüştür.

Çizgi romanlar genellikle büyükleri ya da küçükleri okur olarak hedeflerler. Yediden yetmişe herkese hitap edecek bir çizgi roman üretmek kolay bir iş değildir. Çocuklar için hazırlanan çizgi romanlar da yetişkinler için olanlardan bir takım farklılıklar içerir. Görsellik, çocuklara yönelik yayınlarda daha mühim olduğu için çizimler daha renkli, özenli, sade ve canlıdır. Diyaloğun takibini kolaylaştırmak adına konuşma balonları karakterlere mümkün mertebe yakın bir yerde yer alır. Gerek anlatı kısmındaki gerekse diyalog kısmındaki metin kısa ve sadedir. Konuşmaların yormadan, çizimi destekleyecek nitelikte olmasına ihtimam gösterilir. Kelime haznesi, gündelik dilde yer alan basit sözcükler haricinde teknik ve spesifik terimler içermez. Cümleler karmaşık değildir ve kurallıdır. Argodan, mecazlardan, yabancı kökenli sözcüklerden, edilgen çatı kullanımından ve gereksiz sıfatlardan kaçınılır. Çizim ve metin arasındaki uyumu tam sağlamak adına noktalama işaretlerinin de doğru ve yerinde kullanılmasına dikkat edilir.

Çoğu çocuk, gülmesini ve eğlenmesini yetişkinlerden çok daha iyi becerir. Çünkü bir çocuğun bir yetişkine kıyasla sorumluluk duygusu, geleceğe yönelik kaygıları, maruz kaldığı olumsuz haberler vs. az olduğu sürece karşılaştığı komiklikler karşısında aldığı keyfin kalitesi de süresi de doğal olarak artması beklenir. Bunun yanı sıra gülünç bulduğu şeyler bir yetişkin birey ile büyük oranda uyuşmaz. Başka bir deyişle, bir çocuğa komik gelen şeyler yaşça büyük birine çocukça, yaşça büyük birine komik gelen şeyler de bir çocuğa anlamsız gelir. Dolayısıyla çocuklar için hazırlanan mizahî çizgi romanlar söz konusu olduğunda kimi kriterlerin gözetilmesi yapılan mizaha etki etmektedir. Örneğin yetişkinler için hazırlanan mizahî çizgi romanlarda gündemde yer alan olaylara göndermeler, müstehcenlik, küfür ve hatta şiddet bile mizahî bir araç olarak kullanılabiliyorken çocuklara yönelik yayınlarda bunlardan imtina edildiği için en kolay güldürü yöntemlerinden de feragat edilmiş olunur. Bu nev’i güldürü metotları sakıncalı bulunmayıp kullanılsa dahi çocuklara gülünç gelen şeyler ergin kimselerden farklı olduğu için olumlu sonuç vermeyecektir/ pedagojik olmayacaktır.

Belli bir süreklilik içinde art arda gelen resimler ve bu resimlerle bütünleşmiş metinlerden meydana gelen bir anlatım şeklidir çizgi roman. Resmin ve yazının sentezinden oluştuğu için çizerin ve yazarın ortak icraat alanıdır. Dolayısıyla bir yönüyle resim sanatının illüstrasyon ve karikatür dallarına göz kırparken diğer yönüyle edebiyat sanatının masal ve hikâye dallarına kapı aralayan özgün bir kurgulama biçimidir. Olağanüstü öğelere bolca yer verişiyle, iyinin ve doğrunun mücadelesini veren kahramanların üstün yetenekli oluşuyla, iç dünyası pek yansıtılmayan ve yaşlanmayan karakterleriyle çizgi roman esasında romandan ziyade masal türüne yakındır. Hayalin sınırsız bir şekilde kullanılması ve hayatın gerçeklerinin çarpıtılarak ya da törpülenerek verilmesi çizgi romanın doğasında olduğundan, çocukları sıklıkla eğlendirme işlevi taşıyan absürtlükten ve mübalağadan bolca faydalanmaya müsaittir. Resim karesinin köşesindeki kısa olay özetleri ve konuşma balonları sayesinde metin yoluyla yapılan mizahtan da istifade eder. Konuşurken tuhaf sesler çıkaran ya da kelimeleri yanlış heceleyen bir kişinin, bir başkasını taklit eden bir kimsenin, düştüğü gülünç durum karşısında espri yapan bir hayvan karakterin çizimle uyumlu olarak yansıtılması durumunda hedeflenen mizahî seviye kolayca yakalanabilir.

 

Ülkemizde çocuklar için hazırlanmış çizgi romanları çeşitli yönlerden tasnif edebiliriz. Öncelikle yerli olanlar ve yabancı olanlar olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Çocuklar için müstakil mizahî çizgi romanların çoğu yabancı kökenlidir ve yayın hakları alınarak tercüme edilmiştir. Çizgi romana adını veren karakterlerin telaffuzu zor değilse, bunlar aynen veya ufak değişiklerle doğrudan Türkçeye aktarılmıştır. Örneğin maceradan maceraya koşarken başlarına gelmedik kalmayan ve türlü türlü komik durumlara düşen Lorel ile Hardi bunlardan biridir. Bu çizgi romandaki mizah, Oli’nin şişman ve uyanık olmasına karşın Stan’ın cılız ve saf olması arasındaki tezat üzerinden karakterlerin abartılarak gülünç bir şekilde verilmesine ve iki kafadarın yaşadığı, beklenmedik ani sonuçlarla gelişen olaylara dayanır. Yerli ve mizahî çizgi roman deyince akla ilk gelenlerden biri ise Keloğlan’dır. Karakter zeki değildir; fakat son derece kurnazdır. Bütün müşküllerini düzenbazlık ve uyanıklık ile halleder. Keloğlan’ın düşmanlarının mağlubiyeti bir güldürü öğesi olarak değerlendirilir. Bu tarafıyla Anadolu’ya has mizah duygusunu yansıtır.

Çocuklar için hazırlanmış olan çizgi romanları sınıflandırırken temel alabileceğimiz bir diğer kıstas, müstakil olmaları yahut süreli yayınlarda yayımlanmalarıdır. Müstakil çizgi romanların çoğu fasiküller ve kitapçıklar hâlinde neşredilip numaralandırılmışlardır. Bazılarında işlenen hikâye bitmediği için son sayfanın sonunda “devamı gelecek sayıda” ibaresi yer alır. Süreli yayınlarda boy gösteren çizgi romanların çoğu ise yerli olarak çocuk dergilerinde yer almaktadır. Haftada bir, on beş günde bir ya da ayda bir yayımlanan dergilerin bir veya birkaç sayfası bu çizgi romanlara ayrılmıştır. Çocuklara hitap eden her türlü içeriğin bulunduğu Can Kardeş, Doğan Kardeş ve Milliyet Çocuk gibi dergilerde mizahî unsurlar elbette çizgi roman ile sınırlı kalmamıştır. Lakin çizginin gücü ile konuşma balonlarının anı yansıtıcı işlevinin bir olay örgüsü hâlinde bir araya gelmesi, istikrarlı bir mizah üretmeye yardımcı olmuştur. Mesela Türkiye Çocuk dergisinde yer alan Bizim Sınıf adlı çizgi romanda Hababam sınıfı esintisi vardır. Farklı karakterdeki öğrencilerin yanı sıra Müdür ve hademe Şahin Bey’in dâhil olduğu olaylar çerçevesinde yatılı bir okul ortamında şakalaşmaları, yaramazlıkları, maskaralıkları, saçma davranışları müşahede eden çocuklar bunları kendi okul ortamlarıyla özdeşleştirmek suretiyle komik bulmuşlardır.

Daha çok çizgi filmlerle meşhur olmuş karakterlerin pek çoğunun çizgi romanı da mevcuttur: Jellystone Parkı’nın şapkalı ve kravatlı hayvanı Ayı Yogi, şahsına münhasır tiplemeleriyle çocukların hafızasında taht kuran Bugs Bunny ve Arkadaşları, normal bir hayat arzulamasına karşın her seferinde olağan dışı şeylerle yüzleşmek zorunda kalan Donald Amca ve Arkadaşları, tembelliği ilke edinmiş kedi Garfield, tarihin çok eski bir devrinin imkânları muvacehesinde günümüz toplumu gibi yaşayan bir grup insanın yaşamını konu edinen Taş Devri, kavgaya tutuşmaya hazır iki adamın beğendiği bir kadın ve bir konserve ıspanaktan meydana gelen basit ama etkili bir öyküsü olan Temel Reis ve belki de mizah deyince ilk akla gelen karakterler olan gri kedi ile kahverengi fare, yani Tom ve Jerry. Beyaz perdenin ve ekranın kâğıda nazaran çok daha tesirli bir sahneleme alanı olduğu göz önünde bulundurulduğunda, çoğu antropomorfik hayvan olan bu karakterlerin televizyonlarda izlenmelerinin üstüne bir de çizgi roman olarak okunmaları ne kadar sevildiklerini belgelemektedir.

Yurt dışından ihraç edilmiş ve benimsenmiş mezkûr karakterlerin sevilmesinin nedenlerinden ilki, mizahın bu çizgi romanlar üzerinde çok yönlü olarak kullanılmasıdır. Söz gelimi Bugs Bunny’de bir tavşanın modern bir insandan farksız bir hayat yaşamasından neşet eden kavramsal tutarsızlığa, onu yakalamaya çalışanları madara etmesinin eklenmesiyle mizah seviyesi yukarıda seyretmiş ve hemen hemen tüm çocuklar bu tavşana karşı sempati beslemiştir. Bir benzerini Jerry, Tom’a karşı uygulamak suretiyle kendisini yakalayıp yemeye çalışan kediyi her seferinde hüsrana uğratmıştır. Kovalamaca anında yaşanan abartılı eylem komedisi ve küçücük bir farenin kocaman bir kedi üzerinde kurduğu üstünlük hissine dayalı mizah, güldürünün dozajını daima artırmıştır. Karakterlerin tutum ve davranışları dışında, Temel Reis’in ıspanağı yedikten sonra şişen kollarındaki ve Kabasakal’ın yediği dayaklardaki görsel efektlerden ve Taş Devri’nde günümüz teknolojik ürünleri için hayvanların kullanılması gibi mekândan ve ortamdan sağlanan mizah da mevzubahistir.

Bazı çizgi romanlar, bir mizah üzerine inşa edilmemiş, maceraya yahut mücadeleye dayalı olarak oluşturulmuş olmalarına rağmen ihtiva ettikleri karakterler vasıtasıyla küçük okurlarını heyecanlandırdıkları kadar güldürmeye de muvaffak olmuştur. Yalnızca iyi çocukların görebileceği küçük mavi Şirinler’de Gözlüklü Şirin, Uykucu Şirin ve Sakar Şirin’in başına gelenler veya neden oldukları sorunlar, minik okurlar nezdinde hep komik bulunmuştur. Sevimli Hayalet Casper bir türlü arkadaş bulamayan, yalnızlık çeken bir hayalet olması hasebiyle acınası bir vaziyettedir fakat onu görünce korkudan gözleri fal taşına dönen ve rengi kaçan insanlar ile hikâyeye mizah dâhil edilmiş olur. Mickey Mouse’daki Goofy, Asteriks’teki iri kıyım Galyalı Obelix ve Tenten’deki ikiz dedektifler Dupond ile Dupont gibi hâl ve hareketleri mütemadiyen mizahî bir tarafı olan karakterler de vardır. Yaşanan hadiseler karşısında yaptıkları esprileriyle ön plana çıkan karakterlere örnek olarak ise Ninja Kaplumbağalar’ın turuncu bandaj takan ve hayattaki en büyük zevki pizza yemek olan Mikalenjelo’sunu ve Red Kit’in akıllı atı Düldül’ünü verebiliriz. Hassaten Düldül, karşı karşıya kalınan absürt durumlarda yaptığı tespitlerle ve Red Kit’in şapşallığıyla güldüren köpeği Rin Tin Tin’in eylemleri karşısında yaptığı yorumlarla yerinde ve oturaklı espriler ortaya koymuştur. Esasında Red Kit, dünya çapında kazandığı şöhreti, cenaze levazımatçısından azılı suçlusuna, “stereotype”lar etrafında ördüğü mizahın kuvvetine borçludur.

Çizgi roman unsurlarının, yani çizilmiş karakterler ve konuşma balonlarının bir macera ya da olay örgüsü oluşturmayacak şekilde, birkaç resim karesinden müteşekkil olarak verildiği anlatılar da vardır. Bunları kısalıkları hasebiyle çizgi roman yerine çizgi öykü ya da çizgi bant olarak isimlendirmek olanaklıdır. Bu tip yayınlar ekseriyetle süreli dergilerde ve gazetelerde boy göstermiştir. Salih Memecan’ın önce gazete için hazırladığı ama sonrasında içindeki karakterlerin bambaşka bir boyut kazanarak farklı türlere evrildiği “Sizinkiler”i ve Can Kardeş dergisinde yayımlanan “Tırmık” buna misal olarak verilebilir. Durum komedisi olarak niteleyebileceğimiz mizah anlatısı şayet tek bir resim karesinden oluşuyorsa bu onu artık çizgi roman ve benzerlerinden tamamen ayırarak “karikatür” grubunda ele almayı gerektirir ki bilhassa mizah dergilerinde önemli bir yeri vardır. Yeri gelmişken içindeki çizgi romanları, karikatürleri ve eğlendirirken öğreten yazılarıyla Kasım 2023 tarihi itibariyle 100. Sayıya ulaşacak Süper Penguen’in “çocuk mizah dergisi” alanında bayrağı tek başına taşıdığının altını çizelim.

Televizyonun yanı sıra internetin de yaygınlaşmasıyla görselliğin ekranlar vasıtasıyla tüketilebilir olması, özellikle de cep telefonu ekranlarına görüntünün gelmesiyle görselliğin mobilize, yani taşınabilir ve kolay ulaşılabilir hâle gelmesi, pek çok şey gibi çizgi romanın da popülerliğini yitirmesine sebebiyet vermiştir. 20. yüzyılın özellikle ikinci yarısında altın çağını yaşamış olan çizgi romanlar bir çocuğun kitap koleksiyonunun önemli bir parçasıyken bugün anlatılacak olan şeyi hızlı ve hazır şekilde ekranlar vasıtasıyla tüketen çocuklar için daha durağan yapıda kaldıklarından çekiciliklerini kaybetmiştir. Hâlbuki sesi doğrudan kulak yoluyla işitmek yerine ne olup bittiğini okumak dikkat toplamaya yardımcı olduğu gibi her hareketin doğrudan verilmemesi yüzünden ara sahneleri okurun tasavvur etmesi de hayal gücünün gelişmesine katkı sağlar. Ekranlara bağlılık o denli endişe verici bir hâl alamaya başlamıştır ki eskiden “çizgisiz” kitap okumaya engel teşkil ettiği ve vakit israfı olarak görüldüğü için ebeveynler tarafından yasaklanan çizgi romanlar bugün hem ekrandan uzak tuttuğu hem de normal (resimsiz) kitap okuma alışkanlığı kazanmada bir basamak görevi gördüğü için yararlı neşriyat arasında kabul edilmektedir. Erken yaşlarda gelişmeye müsait olan mizah duygusunu beslemesi ve büyütmesi de göz ardı edilmemelidir. Günümüzde internet başta olmak üzere medyada muhatap olduğumuz kaliteli mizahı üretenlerin büyük bir kısmını oluşturan Y kuşağının mizah duygularını nasıl geliştirdikleri üzerine bir araştırma yapıldığında, bunun büyük bir kısmını çocukken okudukları mizahî çizgi romanlara borçlu olduklarını itiraf etmeleri işten bile değildir.

 

Kaynakça

Sakar, Ekrem. “Görseli Mebzul Edebiyat: Çizgi Romanlar”. Dil ve Edebiyat Dergisi 154. (2021): 119-120.

 

Makaledeki çizgi roman ve dergilere ilişkin ek:

Lorel ile Hardi: Çeşitli yayınlardan ve matbaalardan çıkan Lorel ile Hardi’nin en yaygın basımı albümler hâlinde Tay Yayınları tarafından 1990’lı yıllardadır.

 

Keloğlan: Keloğlan ve maceraları eskiden beri birçok çizerin kaleminde hayat bulmuştur.

Can Kardeş Dergisi: 1980’lerde çıkmaya başlayan bu dergi hâlâ yayımlanmaya devam etmektedir.

Milliyet Çocuk Dergisi: İlk sayısı 1977’de çıkan dergi 1990’lara kadar yayın hayatını sürdürmüştür.

Türkiye Çocuk Dergisi: 1981’den bu yana neşredilmektedir. Dergi, altın çağını 1980 ve 1990’larda yaşamıştır.

Ayı Yogi: Müstakil olarak Bora Yayınları tarafından çıkarılan bu çizgi roman çocuk dergilerinin içinde de yer almıştır.

Bugs Bunny ve Arkadaşları Dergisi: Bu dergi 1996’da Milliyet Yayınları tarafından yayımlanmıştır.

Donald Amca ve Arkadaşları Dergisi:  İlk sayısı 1995’te Doğan Egmont Yayıncılık tarafından yayımlanmıştır.

Garfield: Birçok yayıncı tarafından dergisi ve kitabı yayımlanan bu çizgi kahramanın 1990’ların ortasında Doğan Egmont Yayıncılık tarafından neşredilen dergileri meşhurdur.

Taş Devri: Birçok yayınevi tarafından yayımlanan bu hikâye ilk olarak Bora Yayınları tarafından müstakil olarak neşredilmiştir.

Temel Reis: Oldukça eski olan bu çizginin en ünlü albümlerini 1990’lı yıllarda Tay Yayınları çıkarmıştır.

Tom ve Jerry Dergisi:  Milliyet Egmont Yayıncılık tarafından 1990’lı yılların ortalarında çıkarılmıştır.

Şirinler Dergisi: 1990’ların ortalarında Milliyet Yayınları tarafından çıkarılan bir diğer çocuk dergisidir.

Sevimli Hayalet Casper Dergisi: Hürriyet Yayınları tarafından 1995’te çıkarılmaya başlanmıştır.

Mickey Mouse: AD Yayıncılık tarafından 1995’te cep kitabı boyunda yayımlanmaya başlanmıştır.

Asteriks:  1980’lerden itibaren pek çok yayınevi tarafından yayımlanmıştır.

Tenten:  En güzel baskıları 1990’lı yıllarda Yapı Kredi Yayınları tarafından yapılmıştır.

Ninja Kaplumbağalar: Müstakil dergi olarak 2000’li yıllarda yayımlanmıştır. Bahsedilen çizgi romanlar arasında en yenisidir.

Red Kit: Önceleri Milliyet Yayınları’ndan fasikül olarak basılan bu ünlü çizgi roman daha sonraları kaliteli baskı olarak 1990’lı yıllarda Yapı Kredi Yayınları tarafından çıkarılmıştır.

Sizinkiler: Müstakil kitapçık olarak 2000’lerin başında yayımlanmaya başlamıştır.

Süper Penguen Dergisi:  2014’ten günümüze değin çıkmaya devam etmektedir.