Peki, gerçekten bütün bu duygularla aynı şekilde mi ağlarız ya da ağlama eylemi, hep aynı duygu dairesi içinde yer alan sebeplerle mi gerçekleşir?
Bulutsu Yayınları'ndan çıkan Neden Ağlarız? kitabı, tam 6 Şubat Maraş depremleri sırasında (14 Şubat’ta) geçti elime. Yaşadığımız büyük kayıp sonrasında ağlamak ve niçin ağladığımızı bilmemek durumuyla karşı karşıyaydık. Ağlamanın TDK’ye göre tanımı “Üzüntü, acı, sevinç, pişmanlık vb.nin etkisiyle gözyaşı dökmek.” (“ağlamak”). Peki, gerçekten bütün bu duygularla aynı şekilde mi ağlarız ya da ağlama eylemi, hep aynı duygu dairesi içinde yer alan sebeplerle mi gerçekleşir?
Neden Ağlarız kitabının ilk sayfasında Mario, “Anne biz neden ağlarız?” (Pintadera 1) diye soruyor. Küçük bir çocuk olarak belki de hep yaşadığı bu durumu anlamlandırmaya çalışıyor ve yardım istiyor. Anne, farklı farklı sebeplerle ağladığımızı izah ediyor. Annenin cevapları niçin ağladığımızı anlatırken çizimler de farklı ağlama biçimlerini şekle döküyor. Kitabı okuduktan sonra annenin sıraladığı ağlama sebeplerinden bazıları için “Evet, ben bu yüzden ve bu yüzden ağladım.” derken buldum kendimi. Her ne kadar “Neden ağlarız?” sorusu bir çocuk tarafından sorulmuş olsa da cevaplar biz yetişkinler için de geçerli.
Ağlama eyleminin birçok farklı sebepten kaynaklandığı gerçeği üzerine düşünürken bu eylemin çeşitli biçimlerini çağrıştıran başka sözcükleri de zihnimde sıralamaya başladım. Standart kabul edilen İstanbul ağzından uzaklaşıp kendi yöre ağzıma biraz bakınca “uğunmak”, “zırlamak”, “böğürmek” gibi ağlama şekillerini hatırladım. “Zarı zarı” ağlamak, yine çok önceleri okuduğum eski Türkçe bir metinde geçiyordu.
Ağlamak eyleminin ağızlardaki karşılıkları ile ilgili bir çalışma var mı diye baktığımda ise Didem Akyıldız Ay’ın Anadolu “Ağızlarında ‘Gülmek’ ve ‘Ağlamak’ Eylemlerinin Troponimleri” makalesi ile karşılaştım. Bu çalışmada gülmek ve ağlamak eylemlerinin Anadolu ağızlarındaki karşılıkları derleme sözlük taranarak bulunmuş ve çeşitli anlam ilişkileri gözetilerek tablolar haline getirilmiş (824). Ben bu yazımda Neden Ağlarız kitabında bahsi geçen ağlamaları ve bunlara dair çizimleri; bu makaledeki derlemeler, atasözleri ve deyimler aracılığıyla okumaya çalışacağım.
Kitapta, “Neden ağlarız?” sorusuna annenin verdiği ilk cevap “Farklı sebeplerden dolayı ağlarız. Bazen hissettiğimiz üzüntü o kadar büyük olur ki içimize sığmaz ve vücudumuzdan taşmak için bir yol arar.” (4) şeklinde. Buradaki yoğun his üzülmek ve “yüreği kan ağlamak” deyimi annenin cevabı ile örtüşür nitelikte. TDK’de de bu deyimin karşılığı “Derinden acı duymak, çok üzülmek.” olarak verilmiş (“yüreği kan ağlamak”). Annenin verdiği ikinci cevap ise “Bazı zamanlarda öfkeyle dolu oluruz. Bir fırtına bulutu gibi kararıp içimizdekileri dökmek istediğimizde ağlarız. Sakinleşince de eski rengimize döneriz” (5). Bu ikinci cevapta yoğun olan duygu ise öfke ve ağlamak eylemi burada öfkenin sağaltılması olarak tarif ediliyor. Buradaki ağlama hâli sık duyduğumuz “Ağla açılırsın.” telkinindeki “açılmak” kelimesini aklımıza getirir nitelikte. TDK’de açılmak kelimesinin üçüncü anlamı “Kendine gelmek, biraz iyileşmek.” (“açılmak”). Annenin cevabındaki eski rengine dönmek ile açılmak kelimesinin bu anlamı benzerlik göstermekte.
“Ağlarız çünkü büyümemize yardım eder ağlamak.” (11) cümlesinin yer aldığı sayfada çizer, ağlayan bir çocuğun gözyaşlarını ipliğe benzeterek çizmeyi tercih etmiş. Burada da “siyem siyem ağlamak” deyimi aklımıza geliyor. Siyem siyem ağlamanın sözlükteki karşılığı, “iplik iplik gözyaşı dökmek” (“siyem siyem ağlamak”).
Anne bir başka cevabında ise yine rahatlama, sağaltım için ağladığımızı anlatıyor ve ekliyor “…çığlık atmak bile rahatlamasına yetmediğinde ağlar.” (14). Bu sayfadaki çizimde bağırarak ağlayan bir çocuk görüyoruz. Akyıldız Ay, makalesinde ağlamak ile ilgili olan derleme kelimeleri kategorize ederken “ses şiddeti yüksek ağlamak” ve “ses şiddeti alçak ağlamak” (829) adlı başlıklardan yararlanmış. Bu başlıklar sayesinde ağlama eylemindeki farklılıklara ses şiddetini de ekliyoruz. “[S]es şiddeti yüksek ağlamak” başlığı altında yer alan “arıldamak, avut, boz(u)lamak, büğürmek, cıllamak, cırlamak, heykirmek, kaydelemek, mazulamak, öğürmek, ökür ökür (ağlamak), pöykürmek, ünnenmek, vañılamak, yas etmek, zıngıdı basmak, zırlamak” (829) kelimeleri olsa da annenin verdiği cevaba en uygun kelimeler bozulamak, avut ve mazulamak olarak karşımıza çıkıyor. Bozulamak “haykırmak, ağlamak” (“bozulamak”) anlamına gelirken avut ve mazulamak “bağırarak ağlama” (“avut”, “mazulamak”) anlamına gelmektedir.
Kitapta olumlu duyguya karşılık gelen tek ağlama ise mutluluktan ağlama olarak tarif edilmiş ve kitabın son sayfasında yerini almış.
Elbet ağlamalarımızın hepsi mutluluk gibi olumlu duygulardan olmuyor. Ama olumsuz diyebileceğimiz duygulardan ötürü gerçekleştirdiğimiz ağlamak eyleminin farklılaşması da insanın kendini ifade etmesindeki yolu açmakta. Ağızlarımızda ağlamak eylemini karşılayan kelimelerin bu kadar çok olması da yansıma sözcüklere dayanmalarından ileri gelmekte. (Akyıldız Ay 830). Farklı duyguları yaşarken farklı sesler çıkararak ağlamamız aslında kendimizi çıkardığımız farklı sesler ile ifade etmemize olanak sağlıyor. Çocuk yaşta farklı sebeplerden ağladığımızı ve farklı şekillerde ağladığımızı bilmek ilerleyen yaşlarda verdiğimiz tepkileri anlama ve anlamlandırmaya yardımcı olacaktır.
KAYNAKÇA
“açılmak”. Türk Dil Kurumu Sözlükleri. TDK, https://sozluk.gov.tr/. 5 Ocak 2024.
“ağlamak”. Türk Dil Kurumu Sözlükleri. TDK, https://sozluk.gov.tr/. 3 Ocak 2024.
“avut”. Türk Dil Kurumu Sözlükleri. TDK, https://sozluk.gov.tr/. 5 Ocak 2024.
“bozulamak”. Türk Dil Kurumu Sözlükleri. TDK, https://sozluk.gov.tr/. 5 Ocak 2024.
“mazulamak”. Türk Dil Kurumu Sözlükleri. TDK, https://sozluk.gov.tr/. 5 Ocak 2024.
“siyem siyem ağlamak”. Türk Dil Kurumu Sözlükleri. TDK, https://sozluk.gov.tr/. 5 Ocak 2024.
“yüreği kan ağlamak” Türk Dil Kurumu Sözlükleri. TDK, https://sozluk.gov.tr/.
Akyıldız Ay, Didem. “Anadolu Ağzılarında ‘Gülmek’ ve ‘Ağlamak’ Eylemlerinin Troponimleri”.
Pintadera, Fran. Neden Ağlarız?. Çev. Mehmet Kurtul. Ankara: Bulutsu Yayınları, 2022.