Karagöz, yaratıcı çocuk dramasının da ilk tohumlarıdır bence. Karagöz’ün bölümleri arasında yer alan muhavere yani söyleşme sırasında Karagöz ve Hacivat’ın bir durumu konuştuklarına şahit oluruz.

Soruşturmayı Gerçekleştiren: Efruze Esra Alptekin

Çocuk edebiyatını sanatsal bir tür olarak düşünmek bize nasıl bir pencere açar? Karagöz bağlamında düşünürsek Karagöz’ün hem metni var hem metnin perdede canlandırılması söz konusu. Bu yanıyla Karagöz sanatsal bir tür ama aynı zamanda edebi bir metin.  Şöyle soralım, çocuklar için Karagöz çocuk edebiyatının sanatsal formunun en belirgin hallerinden birisidir diyebilir miyiz? Nasıl değerlendirirsiniz?

Öncelikle şunu belirtmekte fayda var: Karagöz, klasik oyun metinleri ve üslubu bakımından incelendiğinde bir yetişkin sanat biçimidir. Elbette metin açısından edebi eserlerdir. Kendine has bir yapısı vardır ve diğer metin odaklı yapılardan ayrılır. Bu yapıyı koruyup başarılı çocuk oyunları üretildiğinde ise tespitinize katılıyorum. Çocuklar için Karagöz, çocuk edebiyatının sanatsal formunun topraklarımızdaki en belirgin formu olabilir. Tamamen diyalogla ilerleyen, bir anlatıcısı olmayan metinler olduğundan dolayı çocuklar için zihinde oyun canlandırabilme etkisi vardır.

Karagöz oyununda çocuklara bazı tiplemeler sunulur, bu tiplemeler yapılan tasvirlerle canlandırılır. Görsel öğe kullanımı bakımından değerlendirdiğimizde bu performansta nasıl bir sanat sunumu ile karşı karşıyayız? Karagöz seyircisi, Karagöz oyununun güçlü bir öğesi olan tasvirleri nasıl alımlıyor? Bu tasvirlerle sunulan tipleri biraz tanıtır mısınız? (Tiplerin nasıl seçildiği, oyunun kültürü içerisinde nasıl kendisine yer bulduğu…)

Bir önceki soruya verdiğim cevapta olduğu gibi bol diyaloglu bir oyun biçimidir Karagöz. Karagöz, bu toprakların ilk seyirlik sanatıdır ve sinemanın da atasıdır. Bir tiyatro biçimidir, olay örgüsü nasıl ki bir çocuk tiyatrosunda bir kahraman etrafında şekilleniyorsa burada da öyledir. Karagöz’ün tek farkı, bu biçimdeki kahraman hep ve tek Karagöz’dür. Karagöz’ün karşılaştığı tüm kişiler veya canlılar, birer yardımcı karakterdir. Hacivat dâhil. Klasik yani "kâr-ı kadim" (eski zaman işi) Karagöz oyunlarında tercih edilen tipler, ülkemizde yaşayan hemen hemen tüm halklardan ve farklı din mensuplarından olmuştur. Doğal olarak seyirci, sokakta karşılaştığı, yan komşusuna, arkadaşına veya yakın akrabasına benzeyen tiple duygudaşlık kurabiliyor ve oyuna yabancılık çekmiyor. Günümüz oyunlarında yine bu form korunmuş, kimi zaman fantastik öğelerle süslenmiştir. O klasik tiplerin yerine, kurguya göre farklı canlılar veya hayal ürünü karakterler eklemlenmiştir. Özellikle çocuk seyirci için bu tasvirler birer kukladır ve kukla oyununun büyüsü Karagöz’de de yaşanır.

Karagöz sanatı çocuklara ne sunuyor?

Karagöz, yaratıcı çocuk dramasının da ilk tohumlarıdır bence. Karagöz’ün bölümleri arasında yer alan muhavere yani söyleşme sırasında Karagöz ve Hacivat’ın bir durumu konuştuklarına şahit oluruz. İki kişiyi tek başına seslendirerek kısa bir hikâye anlatmak hayal gücünü harekete geçiren bir durum. Bu bakımdan en belirgin olarak çocuklara hikâye kurmayı sunuyor diyebiliriz. Kızım iki-üç yaşındayken ona çok sık Karagöz seslendirmeleri yapardım. Bazen kısa kısa küçük perdede de canlandırırdım. Bir gün çok ilginç bir duruma şahit olduk: Kızımızı yerde yatar vaziyette giydirirken bir de baktık ki ayaklarını birbiriyle konuşturuyor, bir hikâye anlatıyor iki ayağıyla. Yine araştırmalarımızdan ulaştığımız bilgilerden biri de bu sanatın Anadolu’da daha çok anneler eliyle çocuklara aktarıldığıdır. Kâğıt, karton veya plastikten kestikleri tasvirleri, tülbentlerinden hazırladıkları perde arkasında canlandırarak çocuklarına masallar anlatan annelerin azımsanmayacak sayıda olduğunu biliyoruz. Sosyal medyanın çok yoğun kullanıldığı günümüzde artık bu annelere ve çocuklardan haberimiz oluyor. Her hafta birkaç kez durduk yere Karagöz’e ilgi duyan çok küçük yaştaki çocukların varlığından haberdar oluyoruz. Yardım isteyen anneleri sayesinde.

Karagöz sanatında hiciv ve mizah öne çıkan bir üslup biçimi. Edebiyatın farklı sanat dalları ile iç içeliğini sağlamada bu üslubun kolaylaştırıcı etkileri oluyor mu? Çocukların Karagöz’ü alımlayışı nasıl oluyor?

Karagöz zaten bir komedi türüdür. Şu ana kadar komple bir oyunu dram olan bir Karagöz oyununa rastlamadık. Yetişkin hali de komik olmanın yanı sıra hicivli ve sorgulayıcıdır. Çocuk tarafından baktığımızda ise bizim algıladığımız hiciv yönünü hikâyeye göre yine koruyoruz ancak her oyun mutlaka hiciv içermek zorunda değildir. Sadece eğlenceli komik bir hikâye de anlatılabilir. Karagöz, aslında birçok klasik oyunda bir anti kahramandır. Bazen bize şu tarz eleştiriler geliyor: Karagöz’de kadınlar ötekileştiriliyor. Kadın tipler kötü lanse edilmiş zamanında, erkek tipler daha olumlu; mesela Hacivat veya Karagöz çok eril bir karakter gibi. Aslında klasik Karagöz oyunlarında bir tane bile olumlu karakter yoktur. Hepsi olumsuzdur ve nihayetinde komedisi ve ibreti de bundandır. Olumlu karakter üzerinden komedi üretmek ve çocuğa olumlu üzerinden mesaj vermek daha zorlayıcıdır. Bu didaktik olur ve seyirciyi iter. Çocuklar, hemen her oyunda Karagöz’ü sahipleniyor ve dediğim gibi hatalı bir şey yapsa bile onun arkasında mevzileniyorlar genellikle. Buradaki neden ise kahraman ile kurulan duygudaşlıktır.