Türk mitolojisinde kutsal sayılan varlıklardan biri, Göktük Yazıtları’nda adı geçen ve kitaptaki bir diğer ana karakter Umay’dır.
Tüm dünyada fantastik kitapların en çok satan kitaplar içinde olma nedenini bu tür kitapların yaşanılan sosyal gerçekliğin yansıtmasına bağlayan çocuk edebiyatı yazarı Necdet Neydim, konuya açıklık getirirken fantastik edebiyatın farklı bir işlevine dikkat çeker. Yazara göre fantastik, bir yönüyle çocuğun kendi sorunlarıyla gerçeküstü bir düzlemde karşılaşmasını sağlamakta ve ruhsal rehabilitasyon işlevini de yerine getirmektedir. Konuyu -farklı yönleriyle- çok konuşulan Harry Potter üzerinden örneklendiren yazar, özünde okul korkusuna dayanan bu fantastik metnin çocuğun korkularına seslendiğini ve bu sorunlarla mücadele etme gücü verdiği için de onu çok okunan bir kitap yaptığını ileri sürer (Bulut ve Şimşek 4). Yeşim Taşı Efsanesi/ Gizemli Kitap (2021) Ömer Ünal tarafından Yeşim Taşı Efsanesi/ Karanlık Dünya’ya Yolculuk adlı serinin ikinci kitabının başarısı da bu bağlamda okunmaya uygundur. Türk mitolojisinden ve kültüründen beslenerek kaleme alınan fantastik bir çocuk romanı olarak sınıflandırılan roman (2020), bu serinin ikinci kitabı olarak Kayıp Rıhtım tarafından yılın en iyi yerli fantastik kitabı ödülüne layık görülmüştür.
Anlatı, Viyana Kuşatmasında İtalya’da esir düşmüş Yeniçeri Hasan’ın çıkan bir yangın sonrasında ortadan kaybolup gerisinde parlayan bir yeşil ışık bırakmasıyla açılır. 2020 yılında yayımlanan Gizemli Kitap’ın adından başlayarak Türk mitolojisindeki kutsal varlıklarla metinlerarası ilişkinin kurulacağı, mucizevî olaylara tanıklık edileceği kitabın giriş kısmında en başından sezdirilir (Bulut ve Şimşek 5). Kitaptaki ana karakter Oğuz, çevresi tarafından sevilen ve kurtarıcı olarak görülen bir ortaokul öğrencisidir. “Büyük kurtarıcımız gelmiş. Tebrikler Oğuz, kahraman çocuk…” (7). Kahramanın adının Oğuz olarak seçilmesiyle Türk hükümdarı Oğuz Kağan’a bir gönderme yapılan Oğuz’un kendi ülkesini kurtarma mücadelesi arasında paralellik kurulup Türk tarihinde kahraman kimliği ve ideal lider/yönetici prototipi üzerine okuyucu düşündürülür (Bulut ve Şimşek 5).
Türk mitolojisinde kutsal sayılan varlıklardan biri, Göktük Yazıtları’nda adı geçen ve kitaptaki bir diğer ana karakter Umay’dır. Umay, bazen bir tanrıça, bir melek, bir peri veya ruhsal bir varlık, bazen de bir kut olarak karşımıza çıkar (Yeşilyurt 3). Kadınları, çocukları ve hayvanları koruyan bir tanrıça olarak bilinen Umay, inanışa göre kutsal kayın ağacından anne rahmine indiği cenin döneminden itibaren çocukların koruyuculuk vazifesini üstlenir (Bulut ve Şimşek 8). Ünal’ın yazmış olduğu kurguda çocuk karakter Umay’ın su elementini temsil etmesi, hareket noktası yeşim taşı olan macerada arkadaşlarının yanında olup onlara destek vermesi çocukları koruyan Tanrıça Umay’ın özelliklerini taşıdığını gösterir. Eserde Umay karakterinin suyun daha kutsal olduğunu düşünmesi kirlenmekten pas tutmuş bir gölü eski berraklığına kavuşturması mitolojik bir olay döngüsüyle gerçekleşir: “Umay gölün kenarına doğru gelip eğildi. Sağ elini uzattı bu kirlenmiş, pas tutmuş sulara. Avucuna aldığı her su damlası, asıl saflığına dönmeye başladı. Umay, suda kendi yansımasını görene kadar elleriyle daireler çizdi” (Ünal 57). Burası Tanrıça Umay’ın suyla ilgili özelliklerine gönderme yapılan kısımlardır. Anlatıcı, Umay karakteri üzerinden çocuk okuyucusuna suyun geleneğimizde kutsal sayılan konumuna ve günümüzde yaşanan su sorunlarına gönderme yapar.
Anlatıdaki Oğuz karakteri kurtarıcı rolünde gösterilse de çocuk olduğu için öğretmeninin ve ailesinin desteğine ihtiyaç duyar. Çocuklar, Tamer Öğretmen rehberliğinde Alor’u kurtarmak için Kaşgarlı Mahmut’un 1000 yıl önce yazdığı Dîvânu Lugâti’t Türk adlı sözlüğüyle tanışır ve kitaptaki şifreleri çözmenin yollarını düşünmeye başlar. Eser, macera dolu bir yolculuğa çıkarsa da didaktizmden uzak bir şekilde Türklerin kadim geleneklerini ve mirasını da çocuk okura aktarmaya çalışır. “…Boğazı düğümlenmişken bir ses işitti: Evvela kendi Ergenekon’undan çık!” (11) sesi Oğuz’un zorluklarla mücadelesinde yardımcı olacak kudreti kendinde bulması sağlar. Bu sayede hedef kitlesi olan çocuklara zorluklar karşısında önce kendi korkularından sıyrılması gerektiği mesajını verir. Kahraman Oğuz’a ülkeyi kurtarma yolunda ona rüyaları eşlik eder ve rüyalar aracılığıyla okura kıssalardan hisse aktarılır. Ebabil kuşlarının kötü olayların habercisi olarak gökyüzünde uçmasının (11) Kur’an-ı Kerim’de geçen Fil Suresine, bozkurt silüeti (11) ile Türklerin destanlarından biri olan Bozkurt destanına, Oğuz’un rüyalarında Hızır’ı görmesi ve ona yol göstermesinin Kehf Suresine bir gönderme yaptığı düşünülebilir.
“Hızır Oğuz’a seslendi:
Yeşim Taşı’nı kullan!
O kutlu mekânda,
En kadim sözlükte saklı,
Bunun yolu da yordamı da” (12).
Eserdeki çocuk karakterler üç elementi temsil eder: Oğuz havayı, Umay suyu, Berk ise ateşi. Oğuz’un kurt resmindeki bozkurdun gözlerindeki ışığı görmesi, Tamer Öğretmenin sözlüğü ona teslim ederek “Tılsımı sen çözeceksin, bunun için sözlüğün muhafızı da artık sensin” (15) demesi karakterin gücünü ortaya çıkarır.
Romandaki Berk karakteri, taşıdığı özellikler bakımından ateş elementini temsil eder. Berk’in insanlara ateşi getiren Prometheus’un öyküsünü çok sevmesi (31), Yeniçeri Hasan’ı Gökev’deki ocağın içinden ateş yakıp elleriyle çıkarması (41) ve öğretmenine ateşin insanlara ölümsüz askerler sunduğunu (44) söylediği bölümlerde Berk’in ateşi kullanma gücü ve ona olan sevgisi görülür. Çocuk kahramanların Korkut Ata’yı kurtarmak üzere Alor’a yolculuk yaptıkları bölümde Oğuz’un ona “ateşin oğlu” demesi dikkat çekici kısımlardan biridir (55).
Oğuz’a mektup bırakılması (10), eserin içerisinde yer yer “Kendi Ergenekon’undan çık” sözlerinin tekrar etmesi, şifrenin Dîvânu Lugâti’t Türk’te saklı olması, Oğuz’un saatinden yeşil ışığın çıkıp ona yol göstermesi (19), okuyucuda Harry Potter’dan izler taşıyan mitik ögelerin benzerliklerini kavratmayı amaçlar. Yazar, kitabın başından itibaren mitolojide anlam ifade eden çeşitli hayvanlardan ve fantastik öge olarak uçan kaykaydan bahsederek eserdeki merak unsurunu ve dikkat çekiciliği arttırmayı hedefler.
Eserde çocuk edebiyatı bağlamında dikkat çeken son unsur ise kutlu görevlere layık görülen çocukların aileleriyle olan bağlarıdır. Eserde Berk’in ailesinden söz edilmese de anlatının genelinde çocuklar ailelerinden habersiz hareket etmez. Çocuklar ailelerine haber veremedikleri durumlarda ise bu durumdan rahatsızlık duyar (77).
Tüm bu noktalar birlikte düşünüldüğünde Gizemli Kitap’ın fantastik ile mitoloji ilişkisinin tüm unsurlarını barındırdığı görülür. Özellikle, çocuk karakterler üzerinden çocuk okura korkularıyla mücadele etmeyi pes etmemeyi, geçmişten ders alarak sorunları çözmeyi öğreten, çalışma, birlik ve beraberlik kavramları üzerinde duran anlatıda heyecan ve hayal gücünün zenginliği öğeleri fantastik türüyle kurduğu bağdan beslenirken kültürel öğretiler spiritüel mitolojiyle ortaya konur. Her iki veçhesiyle çocuk karakterlerin okulu ve dersleri seven kişiler olması okul fobisi yaşayan çocukları olumlu yönde etkileyebilir. Yetişkin okura çocuğu daha iyi anlama noktasında perspektif kazandırabilir. Nitekim Tamer Öğretmenin şu düşüncesi bunu kanıtlar niteliktedir: “Derslerimde pek sessiz olan Oğuz, şimdi karanlığın ve aydınlığın felsefesini yapıyor. Sanırım kimin içinde saklandığını hiçbir zaman göremeyeceğiz. İstiridyenin içindeki inci gibi…” (103). Ömer Ünal’ın eseri Yeşim Taşı Efsanesi/ Gizemli Kitap çocuk karakterler üzerinden çocuk okura Türk mitolojisinden bilgiler sunar. Anlatıcı bunu yaparken yer yer Yunan mitolojisine ve yabancı dildeki fantastik mitolojik kitaplara gönderme yaparak kendi değerlerimize sahip çıkmamız hususunda mesaj verir. Çünkü fantastik çocuk kitaplarının çoğunun çeviri kitaplar olması ve burada yer alan mitolojik unsurların farklı milletlere ait olması çocukların “milli benliklerine uzak yaşamaları tehdidi” üzerine düşündürmektedir (Alıntılayan Bulut ve Şimşek 4).
Kaynakça
Bulut, Funda ve Şimşek, Şahin. “Çocuk Edebiyatı Eserlerinde Mitik Görünüm: “Yeşim Taşı Efsanesi Gizemli Kitap” Örneği”. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 29.8 (2022): 173- 192.
Ünal, Ömer. Yeşim Taşı Efsanesi Gizemli Kitap. 2. Baskı. Ankara: Karakum, 2022.
Yeşilyurt, Büşra. Türk Kültüründe Umay Kültü ve Yansımaları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.