Toplumsal cinsiyet, biyolojik ayrımlarından farklı olarak bireylere toplum tarafından yüklenen farklı ayrımları da kapsar. Toplumsal cinsiyet rolleri ise kadın ve erkeğe yüklenen rolleri içerir (Zeybekoğlu 4).
Toplumsal cinsiyet, biyolojik ayrımlarından farklı olarak bireylere toplum tarafından yüklenen farklı ayrımları da kapsar. Toplumsal cinsiyet rolleri ise kadın ve erkeğe yüklenen rolleri içerir (Zeybekoğlu 4). Fatih Erdoğan Annem Bıyık Bıraktı metninde toplumsal cinsiyet kavramını, toplumsal cinsiyet rollerini ve bu rollere bağlı olarak toplumda oluşan kadın erkek eşitsizliklerini; anne, baba, bir erkek ve bir kız çocuktan oluşan klasik çekirdek aile yapısından uzaklaşmadan kısa anlatımlarla hikâye içine sığdırmıştır. Anlatıcı metinde, çalışan bir kadının iş hayatında erkekler karşısında ikinci plana itilmesine, günlük hayatta toplu taşıma araçlarında karşılaşabileceği zorluklara ve toplumun her ferdinin kadın-erkek fark etmeksizin bu durumlara verdiği klasikleşmiş tepkilere, kadının ev içindeki geleneksel rollerine ve sahip olunan bir bıyığın bu rolleri ve eşitsizlikleri nasıl ortadan kaldırdığına ilişkin detayları işlemiştir.
Detayların anlatımı Merve, Burak ve kızları Buket ile oğulları Volkan üzerinden gerçekleştirilir. Merve, sabah kalktığında banyoya gittiğinde dudağının üstündeki bıyıkları fark eder ve eşi Burak’a bıyıklarını gösterir. Burak herkesin cildinde birazcık tüy olduğunu ve bunun normal olduğunu söyler. Ancak Merve bu bıyık meselesine takılır ve evde her sabah aynı diyaloglar kurulmaya başlar. Merve bu duruma halk arasında da rastlayabileceğimiz bir tepkiyle; “Adımı da Murtaza filan yapayım bari,” diyerek karşılık verir. Ancak Merve bıyık meselesine iyice kafayı takmış durumdadır. Yine bir gün servise bindiğinde, güldüğünü fark eden servis arkadaşına; “Bıyıklarım çıkmış temizlik yapmam gerekecek,” diye tepki verir, arkadaşı durumu onaylayarak bıyığının daha fazla olduğu yerleri gösterir. Merve iyice sinirlenir. Merve’nin arkadaşının tepkisi ve davranışıyla anlatılmak istenen, toplum tarafından kadınlar için öngörülen güzellik algısına kadınların da uyum sağlamış olduğu ve bu dayatmanın garipsenmeyerek kadınlar arasında da diğer kadınları eleştirmek için kullanıldığıdır. Bir kadının bıyık bırakması toplumdaki diğer kadınlar tarafından da güzellik algısına uygun görülmemekte ve bıyığın temizlenmesi gerektiği düşünülmektedir.
Metinde bıyıkların sadece erkeklerde olması gerektiği yönündeki algı, aynı zamanda bıyıklı kişilere her alanda üstünlük sağlamakta ve bıyığı olmayanlara iş hayatında ve toplumsal yaşamda zorluklar yaşatmaktadır. Metinde yer alan yardımcı karakterlerden Mustafa Bey, Merve’ye göre sadece bıyığı olduğu için terfi alır. Merve yıllarca yükselebilmek ve o göreve gelebilmek için çalışmıştır ancak onun yerine Mustafa Bey terfi etmiştir. Eşi Burak ise bu durumun Mustafa Bey’in iş tecrübesinden, eğitim durumundan veya geniş çevresinden kaynaklanabileceğini söyler. Merve ona sunulan tüm farklı bakış açılarına rağmen patronunun haklı olduğunu, erkeklerin yüksek mevkilerde kadınlara göre daha başarılı olduğunu ifade etmeyi sürdürür. Kendi yerine sırf erkek diye başkasının terfi almasına karşı zaten tepkili olan Merve, ertesi gün iş yerinde patronundan gelen Mustafa Bey için dosyaları düzenlemesi gerektiği şeklindeki istek üzerine farkında olmayarak içinden bütün geçenleri, Mustafa Bey’in sadece bıyığı olduğu için yükseldiğini ve onun için bu işi yapmayacağını, yüksek sesle herkesin içinde söylemesi sonucu işten kovulur. Eve dönüş yolunda ise bindiği minibüste yanına oturan adam Merve’yi koltukta sıkıştırır. Bunun üzerine adama tepki veren Merve, “Minibüs çok kalabalık,” itirazlarıyla karşılaşır. Minibüste olan herkes kalabalıktan dolayı bunun normal olduğunu söylemekte, rahatsız oluyorsa taksiye binmesi gerektiğini ifade etmektedir. Bu görüşe katılanlar arasında minibüsün arka sıralarında oturan bir kadın da vardır.
Toplum hem erkek hem de kadın bireyleriyle iş hayatında ve toplumsal hayatta erkeklerin üstünlüğünü kabullenmiştir ve yavaş yavaş yükselen tepkilere rağmen bireyler kadın erkek eşitsizliğini normal olarak görmektedirler. Bir erkeğin iş hayatında sadece erkek olduğu için yükselmesi ve yönetici konumunda daha başarılı olacaklarının düşünülmesi toplumda da kendine yer edinen düşüncelerden bir tanesidir. Toplu taşımada Merve’nin karşılaştığı, metinde basit hâliyle anlatılan taciz sayılabilecek davranışa karşı minibüste bulunanların verdikleri tepkilerde yine günlük yaşamda kadınların sadece kadın olmaları nedeniyle karşılaştığı zorlukların ve tepkilerin kısa bir yansımasıdır. Toplumda kadına yüklenen rollere ve onlara gösterilen davranışlara karşı halkın sessiz kalması toplumsal cinsiyet rollerinin bireyler tarafından öğrenilmesinden ve benimsenmesinden kaynaklanır. Bireyler kendilerine öğretilen bu rollerin farkına varamamakta ve bu rolleri normal karşılamaktadırlar (Zeybekoğlu 4). Toplum tarafından daha zayıf olarak algılanan kadınlar günlük yaşamlarında da “bıyıklılar” tarafından rahatsız edici davranışlara maruz kalmaktadırlar. Anlatıcı, toplumdaki bu yansımaları çocuk metnine en basit ve anlaşılır hâliyle yansıtarak bu konuda çocuklar üzerinde duyarlılık uyandırmaya çalışmıştır.
Bıyık nedeniyle çeşitli haksızlıklarla karşı karşıya kalan Merve akşam çocuklarının oyun hamurundan bıyık yaparak evde dolaşır ancak daha sonra bu oyun hamuru kendisinde kalıcı bir bıyık bırakır. Sabah kalıcı gür bir bıyıkla uyanan Merve, eşi Burak’a bıyıklarını gösterir. Burak önce Merve’nin dalga geçtiğini sanır ama kalıcı olduğunu görünce bıyıkları tıraş edip doktora giderler. Doktor çiftin deli olduğunu düşünmeye başlar. Merve doktordan eve geldiğinde kesilen bıyığı ile ev işlerini yapar. Yemek hazırlar, evi süpürür, yatakları toplar, çamaşırları yıkar, meyve soyar ve çocuklarla ilgilenir. Metnin bu kısmında toplum tarafından kadına dayatılan roller açık bir şekilde ayrıntılarıyla ortaya konmuştur. Bıyığının kesilmesi ve işten atılması ile Merve bu rolleri üstlenen bir ev kadınına dönüşmüştür. Bıyıklar ertesi sabah tekrar çıkar ve Merve bu sefer onları kesmez. Bütün arkadaşlarını eve davet eder ve onlara da oyun hamurundan bıyıklar yapıştırır. Hamur diğer kadınlar da bıyık çıkmasına neden olmuştur. Arkadaşlarının eşleri evi arayarak Merve’den şikâyetçi olurlar. Kadınların bıyık bırakması sokakta toplanarak erkekler karşısında eşitlik iddia etmeleri sonucunu doğurur. Polis müdahalesi sonucu herkes evine döner ancak kadınlar artık erkeklerden farklı bir yanlarının kalmadığını, onların da bıyıkları olduğunu söyleyerek bir eşitlik iddiasında bulunmuşlardır. Merve ile birlikte diğer kadınların da bıyık bırakması erkeklerin ev işlerinde onlara yardımcı olmalarıyla etkisini göstermeye başlar. Burak evde yemek yapmaya, Merve Burak gibi dizi izlemeye, Volkan ve Buket de evde annelerine yardım etmeye başlamışlardır. Kalıcı olan bıyık da böylece kendiliğinden kaybolmuştur.
Metinde erkeklerin kadınlardan farkının sadece bir bıyık olduğu vurgulanarak bıyık, toplumsal cinsiyet rollerinin ortadan kaldırılması konusunda bilinç oluşturma yolunda bir araç olarak kabul edilmiştir. Kadınların da bıyık bırakmasıyla erkekler ile aralarındaki eşitsizlik bozulmuş, toplumsal roller erkekler ve kadınlar arasında eşit olarak dağıtılmıştır.
Kaynakça
Erdoğan, Fatih. Annem Bıyık Bıraktı. İstanbul: Mavibulut Yayıncılık, 2015.
Zeybekoğlu, Özge. "Toplumsal Cinsiyet Rolleri Bağlamında Türk Toplumunun Erkeklik Algısı”. ETHOS: Felsefe ve
Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar 3 (Ocak 2010): 1-14.